ادبیات عرب به زبان ساده

معرفی کتاب ادبیات عرب به زبان ساده/ نویسنده محمدعلی معیرمحمدی: با مقدمه محمدحسین بیاتی

ذات مقدس احدیت در آیه دوم از سوره مبارکه یوسف می فرماید : إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ قُرْآنًا عَرَبِيًّا لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ یعنی همانا ما قرآن را به زبان عربی نازل کردیم باشد که بیندیشید. همین‌طور در آیات دیگری از قرآن کریم در چند موضع مختلف به در خور از عربی بودن قرآن سخن می فرماید.[1] در این مجال نمی توان مبسوط از علل نزول قرآن به زبان عربی سخن راند، لیکن نکته قابل تأمل این است که اصیل ترین و قابل استنادترین متن دینی مسلمان در تمام شاخه های الهیات و علوم دینی قرآن است. به همین دلیل بر هر مسلمان و به طور خاص بر هر مسلمان که طلبه متون دینی است و یا به هر نحوی سرو کاری با این متن دارد فرض است که به قواعد استفاده و درک آن متن آشنا باشد تا بتواند استفاده لازم را ببرد. حتی شخصی غیر مسلمان که در پی تحقیقات دینی است برای فهم صحیح مطالب ناگزیر به بهره جستن از فنون قواعد زبان عربی است. نه تنها قرآن مجید بلکه تمامی متون دینی مسلمان به زبان عربی است. در واقع یک انسان مسلمان برای درک صحیح از قرائت دینی ناگزیر به یادگیری زبان عربی می باشد چرا که ترجمه متن به هر زبانی جایگزین متن اصلی آن نخواهد شد و این موضوعی است که تمام زبان شناسان بدان معترفند. در این راستا یادگیری زبان عربی بر طلبه متون دینی ، دانشجوی حقوق اسلامی و حتی حقوق وضعی غرب واجب است. زیرا همانگونه که اشارت رفت ، تمامی متونی که مذکور افتاد به جهت استنباط احکام و قوانین و… محتاج به زبان عربی می باشند  و بسیاری از آنها حتی ترجمه نشده اند. در واقع این دسته از دانش پژوهان بالاخص در ابتدای راه تحصیل جهت برقراری صحیح ارتباط با متون دینی و صحیح خواندن ، فهمیدن و استنباط از آنها باید ابتدا با قواعد و دستور زبان ادبیات عربی آشنایی کامل پیدا کنند. از همین رو است که در بدو ورود به حوزات مقدس علمیه طلاب قبل از شروع به یادگیری سایر علوم چند سال متمادی تنها به یادگیری علم ادبیات عرب می پردازند، چیزی که جای آن در دانشگاه هایی که به دروس حقوقی و فقهی می پردازند خالی است و هیمن امر باعث می گردد تا دانشجو بار علمی مناسبی پیدا ننماید و در نهایت از تحصیل علوم عالیه محروم بماند.

به هر روی آنچه به وضوح پیدا است اهمیت یادگیری دقیق قواعد و دستور زبان عربی است. در این میان این بنده ناچیز از همان ابتدا طول دوران تحصیل چه در حوزه و چه در دانشگاه دغدغه یادگیری قواعد و محاوره زبان عربی را داشتم به حدی که در طول دوران دبیرستان همزمانی که به مطالعه دروس حوزوی همچون جامع المقدمات و… می پرداختم به تدریس قواعد عربی در مدارس نیز مشغول بودم، لیکن با وجود کتاب ها و جزوات مختلف جهت یادگیری جامعیت و دقیق بودن کمتر احساس می شد. لذا بر آن شدم تا با جمع آوری چکیده آنچه در طول این سالها تدریس و تدرّس شده بود را در یک مجموعه به شکل مدون جمع آوری نمایم و در انتها نیز مجموعه‌ای از سوالات چهار گزینه ای جهت یادگیری بهتر و دقیق تر قرار دهم. لازم به ذکر است مجموعه حاضر برای دانش آموزان دوره قبل از ورد به دانشگاه بالاخص دانش آموزان رشته ادبیات و علوم انسانی مفید به فایده است ، لیکن هدف اصلی از تالیف و جمع آوری این کتاب ، کمک به طلاب تازه ورود به حوزات علمیه و همچنین دانشجویان رشته های فقه و حقوق اسلامی و حقوق در دوره کارشناسی، جهت متن درس ادبیات عرب در این دوره می باشد. همچنین این کتاب دانشجویان محترم را جهت ورود به دوره‌های تحصیلات تکمیلی رشته‌های الهیات نیز آماده می‌سازد و منبع مناسبی برای آمادگی آزمون‌های حقوقی بالأخص آزمون سردفتری، اسناد رسمی نیز می‌باشد. این کتاب در سه فصل کلی تعبیه شده است که فصل اول آن به مبانی و کلیات ، فصل دوم به صرف و فصل سوم به نحو اختصاص یافته است. و از نظر شکلی برای دانشجو و طلبه ای که مبتدی است در هر فصل مطالب به شکل قابل فهم گردآوری شده است.

در آخر از باب امتنان لازم می دانم از اساتيد خوبم که الفبای قواعد ادبيات عرب را به اینجانب آموختند کمال تشكر را نمایم و همواره برایشان آرزوی سلامتی و طول عمر کنم؛ جناب حاج آقای حميدیان(دامت توفیقاته) که هر آنچه از پایه ادبيات عرب آموختم مرهون زحمات او است و همچنين جناب آقای حاج یوسف نظيفی(دامت توفیقاته) که در یادگيری و همچنين استفاده از یادداشت ها، جزوات و برخی نمونه سؤالات او در این نوشتار بسيار مدیون وی هستم. اميد است این جهد هر چند ناچيز و اندک در راه پيشبرد اهداف عاليه طریقه حقه تشيع در دنيا و آخرت مورد پذیرش قرار گيرد و همچنين در توليد و احياء علوم دینی و حوزوی در دانشگاه ها و مجامع آکادميک نقش خوبی را ایفاء نماید. به امید آن روز که منجی عالم بشریت حضرت بقیة الله الاعظم(روحی والارواح العالمین لتراب مقدمه الفداء) ظهور نماید و نور مطلق او عالم وجود را روشنایی بخشد. اللهم عجّل لولیک الفرج و اجعلنا من انصاره و اعوانه.

[1] – آیه 97 سوره مریم ، آیه 113 سوره طه ، آیه 3 سوره زخرف ، آیه 58 سوره دخان ، آیه 44 سوره فصلت

فهرست مطالب

مقدمه دکتر محمدحسین بیاتی

مقدمه نگارنده

فصل اول: کلیات و مبانی.. 21

بخش اول: حروف الفبای زبان عربی.. 22

تعداد حروف: 22

بخش دوم: تعریف و تفاوت حروف شمسی و قمری.. 22

تفاوت « الف » و « همزه ». 22

« انواع همزه ». 23

بخش سوم:  شاخه های اصلی قواعد ادبیات عربی : 24

انواع کلمه : 24

کارگاه شناخت کلمه: 25

چگونگی شناخت و تمیز کلمات از یکدیگر: 25

فصل دوم: صرف… 27

بخش اول: اسم. 28

علامت های اسم: 28

تقسیمات اسم: 28

تقسیم اسم از لحاظ جنسیت : 28

علامات مؤنث : (راه های شناخت مونث) 29

انـواع مـؤنث: 29

تقسیم اسم به مفرد ، مثنی و جمع: 30

شرایط جمع مذکر سالم : 30

چه کلماتی با « ات » جمع بسته میشوند : 31

اسم های اشاره: 32

ضمائر: 33

انواع ضمائر منفصـل : 33

انـواع ضمائر متصل : 34

تقسیم اسم به جامـد و مشتـق : 35

طریقه ی ساختن اسم فاعل و اسم مفعول ثلاثی مزید : 37

اسم مکان و زمان : 37

صفت مشبّهه : 38

اسم موصول: 39

تعریف موصول : 39

انواع مـوصـول. 40

اسمهای موصول خـاص…. 40

تقسیم اسم به متصرف ـ غیر متصرف: 41

تقسیم اسم به معرفه ونکره: 41

انواع معـارف : 41

تقسیم اسم از لحاظ اعراب: 42

مقصور ـ ممدود ـ منقوص ـ صحیح الآخـر. 42

انواع اعراب : 43

کلمه در چه حالتی اعراب تقدیری میگیرند : 43

اسمهای غیر منصرف : 45

اعراب فعل مضارع  : فعل مضارع دارای 3 نوع اعراب میباشد : 46

1-مضارع مرفوع : 46

2- مضارع منصوب : 46

3- مضارع مجزوم : 47

اسامی مصغّر ـ مَنسوب… 48

« طریقه ساختن اسم مصغّر ». 48

خلاصه اسامی مصغر و منسوب: 50

« اسماء شرط ». 50

حروف شرط ( اِن ، لَو ) 51

« اسماء استفهام ». 51

« اسماء اصوات ». 52

« اسماء فعل » ( این اسم ها مبنی هستند ) 52

« کنایات ». 53

« ظروف » ( مفعولٌ فیه ) 53

بخش دوم: فعل «مشخصات فعل ». 54

اقسام فعل.. 54

فعل ماضی.. 55

فعل مضارع. 55

نمونه صرف 14 صیغه ماضی استمراری.. 57

« فعل امـر ». 57

امر غائب  ( امر بلام ) : 57

امر حاضر ( امر به صیغه ) : 58

ثلاثی مجرد : 58

حالت دوم : 58

خلاصه روش ساختن فعل امر مخاطب : 59

امر متکلم : 59

جَحد ـ نفی ـ نهی: 60

نهی ( امر منفی ) : 62

خلاصه ساختن فعل نهی: 63

طریقه متعدی نمودن فعل لازم در عربی.. 63

تبدیل فعل لازم به متعدی در ادبیات فارسی : 64

تقسیم فعل به معلوم ـ مجهول: 65

طریقۀ مجهول نمودن افعال. 65

تقسیم فعل به ثلاثی و رباعی: 68

فعل ثلاثی مجرد: 68

فعل ثلاثی مزید: 69

بابهای مهم و مشهور ثلاثی مزید. 69

طریقه ساختن فعل مضارع ثلاثی مـزیـد. 69

کاربرد ابواب ثلاثی مزید: 70

نکته: تفاوت بابهای « مُفاعَلَه » و « تَفاعُل »: 71

افعال رباعی مزید: 73

تقسیم فعل به صحیح و معـتل : 74

نمونه صرف فعل مضاعف: 75

انواع اِعـلال : 77

مثال از قرآن کریم: 82

اعلال فعلهای ناقص در بابهای افعال ، افتعال ، انفعال ، استفعال : 82

مقرون ـ مفـروق.. 83

( ماضی مجهول ) 84

قواعد کلی اعـلال: 87

طریقه مجهول افعال ، مضاعف ، مهموز و معتل: 88

مجهول افعال مضاعف… 89

مجهول افعال مهموز. 90

مجهول افعال معتل.. 90

مجهول اجوف… 92

نمونه قرآنی : 93

مجهول ناقص: 95

نمونه قرآنی : 96

صرف افعال مضاعف، مهموز و معتل در ثلاثی مزید: 97

« مزیدات مضاعف ». 97

« مزیدات مهموز ». 98

« مزیدات مثال ». 99

« مزیدات اجـوف ». 99

« مزیدات ناقص ». 100

تقسیم فعل به متصرف ـ غیر متصرف: 101

بخش سوم: حرف « مشخصات حـرف ». 104

حروف عامل.. 104

حروف غیر عامـل.. 110

حروف زائد: 115

تقسیم کلمه به معرب و مبنی: 115

کلمات معرب : 115

چه کلماتی مبنی هستند ؟. 115

تحلیل صرفی.. 116

موارد تحلیل صرفی یا تجزیه یک اسم: 116

موارد تجزیه یاتحلیل صرفی یک فعل : 117

موارد تجزیه یا تحلیل صرفی یک حرف : 117

فصل سوم: نحو. 119

انـواع فاعــل: 120

ضمیر مستتر واجب… 120

نائب فاعـل: 121

اقسام مفعول: 122

انواع مفعول به : 123

انواع ظـرف: 125

مفعول مطلق : 128

راه تشخیص مفعول مطلق نوعی از تاکیدی : 128

مفعولٌ له یا مفعولٌ ( لأجله ) : 129

مفعولٌ معه. 129

حروف جـَرّ : 130

الصفّه و الموصوف… 130

اقسام صفــت : 131

مضاف و مضافٌالیه : 132

انواع خبر : 133

مطابقت خبر با مبتدا : 134

شرایط مبتدا و خبر : 135

الف : در موارد ذیل واجب است مبتدا بر خبر مقدم گردد : 136

ب : در موارد ذیل لازم است خبر بر مبتدا مقدم گردد : 137

شرایط حذف مبتـدا و خبـر: 138

*مواردی که واجب است مبتدا حذف گردد : 139

*مواردی که واجب است خبر حذف گردد . 139

افعال ناقصه : 140

ملحق به افعال ناقصه : 141

افعال مقاربه : 141

افعال مقاربه به سه قسمت تقسیم میشوند : 142

افعال قلوب: 142

تفاوت اِنَّ و اَنَّ : 143

حروف شبیه به لَیسَ : 145

حال : 146

انواع حال : 147

انواع تمیـیز : 148

تفاوت بین حال و تمییز: 150

انواع منادی و اعراب آنها : 151

مشهورترین ادات استثناء عبارتند از : 153

مستثنی به غیر : 154

مقَدّم شدن مستثنی: 154

اقسام استثنـاء : 154

اعراب مستثنی.. 155

خلاصه اعراب مستثنی: 156

اقسام توابع : 156

انواع بدل: 157

کاربرد حروف ربط : 158

العددُ والمعدود : 159

عدد بر دو قسم است: 159

عدد اصلی : 159

اعداد مرکب… 161

اعداد عقود : 162

اعداد معطوف : 162

اعداد کسـری: 165

اعداد توزیعی: 165

تست فصل اول (مبانی): 167

تست فصل دوم بخش اول. 171

تست فصل دوم بخش دوم (افعال) 187

تست فصل دوم بخش سوم (حروف) 231

تست فصل دوم (بخش معرب و مبنی، اعراب)+فصل سوم. 237

تست اعداد. 265

تست جامع.. 271